Πραισός

Αρχαία πόλη στο ανατολικό άκρο της Κρήτης. Κατελάμβανε την περιοχή που εκτείνεται μεταξύ των δύο βραχιόνων του ποταμού Παντέλη ή Στόμιου (αρχαίου Διδύμου). Ο κεντρικός οικισμός χτίστηκε επάνω σε τρεις λόφους - ακροπόλεις και στο μεταξύ τους μικρό οροπέδιο. Εξουσίαζε ολόκληρο το κεντρικό τμήμα της χερσονήσου της Σητείας από τα B μέχρι τα N παράλια, σύμφωνα με μαρτυρία του αρχαίου γεωγράφου Σκύλακα του Καρυανδέα: «Πραισός διήκει αμφοτέρωθεν» (Περίπλους 47). Είχε δύο λιμάνια· την Ητεία στο Κρητικό και τις Στήλες στο Λιβυκό πέλαγος. Ως αυτόνομη πόλη έκοψε νομίσματα, από τα οποία είναι γνωστά 50 είδη. Στα περισσότερα παριστάνεται ο Ηρακλής, ο Δίας, ο Απόλλωνας, η Δήμητρα και αναγράφεται η λέξη «ΠΡΑΙΣΙΩΝ». Τα ερείπιά της καλύπτουν μια εκτεταμένη χρονική περίοδο, που αρχίζει από τα νεολιθικά χρόνια και τελειώνει στο τέλος της ελληνιστικής περιόδου (144 π.Χ.), οπότε οι κάτοικοι της γειτονικής πόλης Ιεράπυτνα, που ήταν δωρικής καταγωγής, κατέσκαψαν την Πραισόν, όπως μας βεβαιώνει ο Στράβων. Αργότερα χτίστηκε στον ίδιο χώρο ένας άσημος οικισμός, οι Πρασοί, που στην ενετική απογραφή του 1577 (Φοσκαρίνι) παρουσιάζεται με 127 κατοίκους. Η διάρκεια της ζωής του ήταν πάντως περιορισμένη, αφού στην τουρκική απογραφή του 1671 δεν αναφέρεται. Σύμφωνα με τη φιλολογική παράδοση η Π. υπήρξε το κέντρο των Ετεοκρήτων, δηλαδή των αυτόχθονων, των γνήσιων Κρητών (ετεός = γνήσιος). Οι Ετεόκρητες αναφέρονται για πρώτη φορά από τον Όμηρο (Οδύσσεια Τ 176) και αποκαλούνται μεγαλήτορες (μεγαλόψυχοι, εύτολμοι). Απωθημένοι από τους επήλυδες (Αχαιούς, Δωριείς) εγκαταστάθηκαν στη δυσπρόσιτη περιοχή της Π. και διατήρησαν επί αιώνες την αρχική τους γλώσσα και θρησκεία, αλλά και την πλήρη αντίθεσή τους προς αυτούς, γι’ αυτό και δεν πήραν μέρος στην εκστρατεία εναντίον του βασιλιά της Σικελίας Κωκάλου, η οποία έγινε για εκδίκηση της δολοφονίας του Μίνωα, όπως μας πληροφορεί ο Ηρόδοτος. Κατά καιρούς έγιναν ανασκαφικές έρευνες στην περιοχή και ήρθαν στο φως σημαντικά ευρήματα, τα οποία επιβεβαιώνουν τις περί Π. και Ετεοκρήτων μαρτυρίες της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Το 1884 ανακαλύφτηκε στην Π. η πρώτη ετεοκρητική επιγραφή και βρέθηκαν εκατοντάδες πήλινα ειδώλια, ενώ η ανασκαφή του σπηλαίου Σκάλες, που πιστεύεται ότι ήταν λατρευτικό, απέδωσε άφθονη και καλής ποιότητας νεολιθική και καμαραϊκή κεραμική. Το 1901 ανασκάφηκε στη θέση Άγιος Κωνσταντίνος σημαντική μεγαλιθική οικία, χτισμένη δηλαδή με τεράστιους ογκόλιθους, και διάφοροι τάφοι, στους οποίους βρέθηκαν αξιόλογα κτερίσματα, όπως χρυσά δακτυλίδια, μία χρυσή ροζέτα σε σχήμα άνθους, ένας χρυσός στατήρας, αγγείο σε σχήμα πουλιού, ένας αχάτης κίτρινος με γαλακτώδεις ραβδώσεις, επάνω στον οποίο είναι σκαλισμένο ένα βόδι πλαγιασμένο στο λιβάδι και ένας κυνηγός που το συλλαμβάνει από τα κέρατα, δεκάδες σπαθιά, αιχμές δοράτων κ.ά. Τα ευρήματα αυτά οδήγησαν τον ανασκαφέα στο συμπέρασμα ότι τα σωζόμενα εκτεταμένα ερείπια δεν ανήκουν στην ετεοκρητική Π., αλλά στη νεότερη, των ιστορικών χρόνων. Το 1935 ανασκάφηκε μεταξύ άλλων και ένας τάφος, στον οποίο είχε ταφεί Πραίσιος αθλητής μαζί με τα έπαθλά του. Τα σπουδαιότερα ευρήματα της Π. είναι οι ετεοκρητικές επιγραφές, οι οποίες ίσως βοηθήσουν στη διερεύνηση της μινωικής γλώσσας και γραφής.